Ω έλατο…!  τα Χριστούγεννα και το έθιμο του στολισμού των δέντρων

Μύθοι , θρύλοι παραδόσεις, ιστορίες και φυσιολογία του εντυπωσιακού δέντρου που στολίζει την Ελληνική Φύση αλλά και τα σπίτια μας αυτές  τις ημέρες των εορτών.

Copyright photo: Germaine Alexakis & Theo Athanasiadis / Views Of Greece

Copyright text: Germaine Alexakis/ Views Of Greece

Το έλατο είναι ένα δέντρο που έχει ταυτιστεί με την αγέρωχη ομορφιά  των άγριων βουνοσειρών μας, με τη λεβεντιά και την περηφάνεια των ορεσίβιων, αλλά και με το Δωδεκαήμερο των εορτών των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και των Φώτων. Είναι ένα σύμβολο χαράς, συνδεμένο με την οικογενειακή θαλπωρή των εορτών και την ξεγνοιασιά των παιδικών μας χρόνων

Ρίζες αρχαιοελληνικές

Μπορεί το έθιμο του στολισμού του να είναι ξενόφερτο, ωστόσο οι αρχαίοι Έλληνες ανέκαθεν διακοσμούσαν κλαδιά δέντρων (κυρίως ελιάς, αλλά και βελανιδιάς)  με ξερά φρούτα και άλλα στολίδια, για να ξορκίσουν το κακό, να προαναγγείλουν τον γρήγορο ερχομό της άνοιξης και να εξευμενίσουν τους θεούς ώστε να έχουν ένα πλούσιο σε συγκομιδή, καλοκαίρι.

Επαναδανεισμός εθίμου…

Κάποιοι ειδήμονες, όπως ο καθηγητής και αρχαιολόγος Απόστολος Αρβανιτόπουλος(1874 -1942) , υποστήριζαν πως το έθιμο αυτό μεταφέρθηκε από Έλληνες εμπόρους και ταξιδιώτες στη βόρεια Ευρώπη και από εκεί επέστρεψε στη χώρα μας ως στολισμένο έλατο, από τους Βαυαρούς διοικητικούς υπάλληλους τους οποίους έφερε μαζί του ο Όθωνας. Από τότε η συνήθεια του στολισμού των δέντρων και κυρίως του έλατου συνδέθηκε με την ελληνική σημειολογία των γιορτινών αυτών ημερών.

Από τη Γερμανία στην Ελλάδα του Γερμανού Όθωνα

Έτσι για την ιστορία, το πρώτο Χριστουγεννιάτικο δέντρο στολίσθηκε το 1833 από τον Βασιλιά Όθωνα στα ανάκτορα του Ναυπλίου. Όταν ο Βαυαρός βασιλιάς μετέφερε την πρώτευσα στην Αθήνα, το στολισμένο έλατο στήθηκε στο Πεδίον του Άρεως και οι Αθηναίοι έκαναν ουρές για να το δουν. Μάλιστα λέγεται ότι το βράδυ το  φυλούσαν στρατιώτες για να μην κλαπούν τα περίτεχνα στολίδια του.

Οι Αθηναίοι αγάπησαν το στολισμένο έλατο

Μετά τα Θεοφάνεια η δημοτική αρχή  της πόλης πήγε να το μαζέψει, αλλά οι εντυπωσιασμένοι Αθηναίοι ζήτησαν να παραμείνει στη θέση του, με αποτέλεσμα το πρώτο Χριστουγεννιάτικο έλατο να κρατηθεί στολισμένο όλο το Γενάρη. Από τότε καθιερώθηκε ο στολισμός του κωνοφόρου δέντρου και γρήγορα πέρασε και στις άλλες μεγάλες πόλεις της Ελλάδας.

Στην πίστα του θρυλικού «Έλατου»

Στην καρδιά της Αθήνας, στην περιοχή της Ομόνοιας στο πάλκο του θρυλικού  «Έλατος» οι ορχήστρες έπαιζαν για σχεδόν ένα αιώνα, μόνο δημοτική μουσική. Από εδώ περνούσαν μια βόλτα όλοι οι επαρχιώτες που έρχονταν στην Αθήνα για δουλειές, για αγορές, ή για να επισκεφθούν τους οικείους τους.

Ο «Έλατος» σημείο αναφοράς

«Πατριώτη’, κατά πού πέφτ’ ου Έλατους;»  Ρώταγε ο νεοαφιχθείς στην πρώτευσα και αμέσως είχε στο νου του ένα σημείο προσανατολισμού στη χαοτική αυτή, για τα μάτια του, πόλη. Από τον «Έλατο» παρέλασαν πολλοί θρύλοι της ελληνικής δημοτικής παράδοσης όπως οι :  Σαλέας, Σούκας, Εσκενάζη, Μάγγας και πολλοί άλλοι.

Το ελληνικό δημοτικό τραγούδι τιμά τον έλατο

 Όμως το έλατο δεν έδωσε το όνομά του μόνο στο περίφημο μαγαζί που έπαιζε δημοτική μουσική, μα και την έμπνευση για τη δημιουργία  ποιημάτων, και πολλών παραδοσιακών τραγουδιών κυρίως της Ρούμελης, της Θεσσαλίας  και της Ηπείρου.

«Πάνω από τούτα τα έλατα διαβαίνει ο άνεμός μου» γράφει ο Νικ. Βρεττάκος.

«Ν’ ακούω το γέρο έλατο, πώς σκάζει και βογκάει …» λέει γνωστό Στερεοελλαδίτικο δημοτικό τραγούδι.

«Που κάτου σ’ έναν έλατο, κοντά σε κρύα βρύση…»  τραγουδούν στην Ήπειρο και στη Θεσσαλία.

Η ταύτιση του έλατου με τη λευτεριά και την αντρειοσύνη

Το αιωνόβιο και επιβλητικό δέντρο ταυτίστηκε με την ελευθερία,  την αντρειοσύνη και τον αγέρωχο χαρακτήρα των ορεσίβιων.

«Εμείς οι Σαρακατσαναίοι ζούμε στα ψηλά βουνά ωρέ μές τα έλατα…»

«Ψηλός και γερός σαν έλατος» ευχόταν ο παππούς να γίνει όταν μεγαλώσει ο εγγονός του.

«Φύγαμε για τα έλατα…» φώναζαν μεταξύ τους οι αντάρτες του ΕΛΑΣ μετά από τα σαμποτάζ στα χαμηλοβούνια, εννοώντας πως εκεί ψηλά στα σκοτεινά δάση των βουνών δύσκολα θα τους εντόπιζαν οι κατοχικές δυνάμεις.

Τα είδη και υποείδη που φύονται στην Ελλάδα

Στα ελληνικά βουνά σύμφωνα με τους δασολόγους συναντάμε τέσσερα είδη ελάτης, την Κεφαλληνιακή ελάτη (Abies cephalonica), τη Υβριδογενή ελάτη (Abies borisii regis), τη  Λευκή ελάτη (Abies alba) και την Ερυθρελάτη  (Picea abies).

Κεφαλληνιακή ελάτη

Η Κεφαλληνιακή ελάτη είναι ένα από τα ενδημικά δασικά είδη της Ελλάδας. Το πρώτο αμιγές δάσος εντοπίσθηκε από επιστήμονες στο βουνό Αίνος της Κεφαλονιάς. Πυκνά δάση Κεφαλληνιακής ελάτης αναπτύσσονται σε ύψος 600 έως και 1800 μέτρων στα βουνά της Στέρεας Ελλάδας, στην Πελοπόννησο, την Ήπειρο και τη Μακεδονία. Είναι από τα πιο εμβληματικά δέντρα των ελληνικών δασών με ύψος  που μπορεί να φτάσει και τα 40 ακόμη μέτρα και χαρακτηρίζεται για την μεγάλη αντοχή του στην ανομβρία και στις μεγάλες διακυμάνσεις της θερμοκρασίας.  Το ξύλο του χρησιμοποιείται ως πριστή ξυλεία, στην επιπλοποιεία, στη ναυπήγηση καϊκιών,  στην κατασκευή σπιτιών και ως καυσόξυλο, ενώ το ρετσίνι του έχει διάφορες φαρμακευτικές εφαρμογές.

Η Λευκή ελάτη

Η Λευκή ελάτη, ή επι το λαϊκότερον «χτενοέλατο» ξεχωρίζει από τον ανοιχτόχρωμο και σχετικά λείο φλοιό της. Απαντάται υπό μορφή συστάδων στην Ήπειρο, στη Βόρεια Θεσσαλία, στη Μακεδονία και στις μεθοριακές βουνοσειρές της Θράκης.

Μακεδονίτικο έλατο

Η Υβριδογενής ελάτη, γνωστή και ως Μακεδονίτικο έλατο, θεωρείται υβρίδιο που έχει προέλθει από επιμιξία της Λευκής με την Κεφαλληνιακή ελάτη. Δάση της απλώνονται κατά συστάδες στην Κεντρική Ελλάδα και φτάνουν ως τα βορειοτέρα βουνά της Μακεδονίας, αλλά και της Βαλκανικής χερσονήσου.

Η Ερυθρελάτη

Τέλος η Ερυθρελάτη  (νορβηγικό έλατο) είναι  ένα εξαιρετικά διαδεδομένο δασικό είδος στην Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη όπου μπορεί να φτάσει σε ύψος και τα 80 μέτρα!  Στην Ελλάδα τη βρίσκουμε κυρίως στην οροσειρά της Ροδόπης. Πιθανολογείται πως μετανάστευσε στη βαλκανική χερσόνησο κατά την Εποχή των Παγετώνων. Μάλιστα η Ροδόπη θεωρείται το νοτιότερο σημείο εμφάνισής της στην Ευρωπαϊκή ήπειρο.

Περιήγηση στα ομορφότερα ελατοδάση της Ελλάδας

 Το 26% της συνολικής έκτασης της Ελλάδας καταλαμβάνεται από δάση. Ένα μεγάλο μέρος αυτής της έκτασης (πιθανόν το 14 με 15% –  δεν μπορέσαμε να βρούμε ακριβή στοιχεία) καλύπτεται από τα τέσσερα είδη ελάτης που αναφέραμε πιο πάνω.

Ξεκινώντας από το νότο, στην Πελοπόννησο τα συναντάμε σχεδόν σε όλα τα μεγάλα βουνά της όπως είναι ο Χελμός, η Ζήρια, ο Ερύμανθος. Μάλιστα στο Μαίναλο και στον Πάρνωνα εκτείνονται τα πιο αρραγή από αυτά. Το νοτιότερο σημείο εξάπλωσης του δασικού αυτού είδους θα το δούμε στον επιβλητικό Ταΰγετο.

Στην Στερεά Ελλάδα, η ορεινή Ναυπακτία, τα μεγάλα βουνά Οίτη, Γκιώνα, Παρνασσός Βαρδούσια είναι δασοσκέπαστα κυρίως από την Κεφαλληνιακή ελάτη. Στο βόρειο τμήμα της Εύβοιας συναντάμε ελατοδάση που μάλιστα σε κάποια σημεία στα ανατολικά, κατεβαίνουν σε αρκετά χαμηλό υψόμετρο.

Αναμφίβολα όμως τα πλέον ενδιαφέροντα αμιγή δάση όπου μάλιστα συνδυάζονται και οι τρεις ποικιλίες του είδους (εκτός από την Ερυθρελάτη) υπάρχουν στην οροσειρά των Αγράφων, η οποία καταλαμβάνει μια τεράστια περιοχή, περιλαμβάνοντας σχεδόν όλον το νομό Ευρυτανίας, τα δυτικά των νομού Καρδίτσας και Φθιώτιδας και τα ανατολικά του νομού Άρτας.

Λίγο βορειοτέρα ξεδιπλώνονται τα ελατοδάση του Ασπροπόταμου που απλώνονται στο μεγαλύτερο μέρος τους στα δυτικά του Νομού Τρικάλων και σε τμήματα της Ηπείρου.  Στο Περτούλι, σε υψόμετρο 1.000 -1.700 μέτρων οροθετείται το «Πανεπιστημιακό Δάσος» όπου εκπαιδεύονται οι φοιτητές της Σχολής Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος του ΑΠΘ.

Στα ελατοδάση της Μακεδονίας παρατηρείται ανάμειξη με τα δάση οξιάς, αλλά και της Δασικής και Μαύρης πεύκης.  Στα μεθοριακά βουνά της Ανατολικής Μακεδονίας, της Θράκης και στο Ελληνικό  τμήμα της οροσειρά της Ροδόπης εντοπίζονται τα μοναδικά σημεία της χώρας όπου οι τοπικές ποικιλίες συναντούν τον βορινό ξάδελφό τους, το νορβηγικό έλατο ή Ερυθρελάτη.  Ιδίως στο δασικό σύμπλεγμα Φρακτού Δράμας,  η δασική τοπιογραφία ξεφεύγει από τα γεωγραφικά όρια της Μεσογείου και παραπέμπει περισσότερο στα δασικά οικοσυστήματα της Κεντρικής και Βόρειας Ευρώπης.

Ρυθμιστές του κλίματος

Τα δάση των κωνοφόρων (ψυχρόβια είδη) εκτός από την προστασία των εδαφών από τη διάβρωση, δημιουργούν ένα δροσερό μικροκλίμα που ευεργετεί ολόκληρη την παρακείμενη περιοχή. Χωρίς τα πολύτιμα αυτά δάση, μεγάλες περιοχές της ορεινής Ελλάδας που σήμερα είναι γνωστές για τα άφθονα νερά τους, την πλούσια πανίδα και το δροσερό τους κλίμα, θα υποστούν ανεπανόρθωτες ζημιά. Οι δασολόγοι γνωρίζουν πολύ καλά πως αν χαθούν τα έλατα θα επικρατήσουν συνθήκες ζέστης, ξηρασίας, έντονου φωτισμού του εδάφους και θα ενταθούν τα διαβρωτικά φαινόμενα.

Ευάλωτα ελατοδάση

Δυστυχώς μετά τη χαλέπιο και τραχεία πεύκη,  τα δάση ελάτης είναι από τα πιο ευπρόσβλητα, λόγω της ύπαρξης του ρετσινιού, στις πυρκαγιές.  Σε αντίθεση με τα πευκοδάση που μετά από μια πυρκαγιά, αν δεν μεσολαβήσουν βλαπτικές ανθρώπινες δραστηριότητες, αναγεννώνται, – με το καμένο ελατόδασος δε συμβαίνει  με το ίδιο. Θεωρητικά βέβαια  δύσκολα ξεκινά μια πυρκαγιά σε ένα δάσος ελάτης. Όμως αν οι καιρικές συνθήκες είναι κατάλληλες–παρατεταμένος καύσωνας, ανομβρία, ισχυροί άνεμοι –,η φωτιά ξεκινήσει από ένα πευκοδάσος που βρίσκεται χαμηλότερα και περάσει στο ελατόδασος, τότε  λόγω του απόκρημνου εδάφους των μεγάλων υψομέτρων, πολύ δύσκολα τιθασεύεται.

Δάσος… προς εξαφάνιση

Σίγουρα το έθιμο του χριστουγεννιάτικου στολισμού του έλατου που οι περισσότεροι θέλουν να έχουν στο σπίτι τους τις γιορτές, δεν θα έπρεπε να συμβάλλει στην λαθρουλοτομία, που ωστόσο συμβαίνει εφόσον υπάρχει ζήτηση, αλλά ούτε φυσικά στην κοπή των δένδρων από τα φυτώρια για αυτόν τον σκοπό. Κάθε δένδρο είναι ένας ζωντανός οργασνισμός και δεν θα πρέπει να θυσιάζεται έτσι απλά για μια ανθρώπινη ευχαρίστηση. Μπορούμε να στολίσουμε ένα αληθινό έλατο σε γλάστρα και κατόπιν να το μεταφυτεύσουμε στο δάσος όπου ανήκει, ή απλά να αγοράσουμε ένα συνθετικό και να  χρησιμοποιούμε το ίδιο κάθε χρόνο. Άλλες ανθρωπογενείς δραστηριότητες που συρρικνώνουν το ελατόδασος είναι η αυθαίρετη διάνοιξη δασικών δρόμων, που μάλιστα οι περισσότεροι από αυτούς παραμένουν βατοί όλο το χρόνο, δίνοντας πρόσβαση στους λαθροϋλοτόμους και στους λαθροκυνηγούς. Κατά καιρούς η ανάπτυξη μυκητιάσεων, αλλά και ο υπερπληθυσμός διάφορων επιβλαβών εντόμων θέτουν σε κίνδυνο τα ελατοδάση κυρίως στην Πελοπόννησο, αλλά και στη Στερεά Ελλάδα. Βέβαια και πάλι εδώ ο άνθρωπος είναι αυτός που έχει βάλει έμμεσα το χέρι του διαταράσσοντας το οικοσύστημα, αφού η μεγάλη μείωση των εντομοφάγων πουλιών εξαιτίας της συρρίκνωσης των βιοτόπων τους, του κυνηγιού και της ανεξέλεγκτης χρήσης φυτοφαρμάκων, οδηγούν σε πληθυσμιακές εκρήξεις επιβλαβών εντόμων.

Αναλώσιμα δασικά οικοσυστήματα

Τελευταία έρχεται ένας καινούργιος εφιάλτης να προστεθεί στην πληθώρα των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν τα δάση στην Ελλάδα.  Αν τελικά ολοκληρωθεί το καταστροφικό έργο εγκατάστασης βιομηχανικού τύπου ανεμογεννητριών στην οροσειρά της Πίνδου (το 80% των κορυφογραμμών έχουν δεσμευτεί για αιολικά πάρκα, σύμφωνα με ΡΑΕ), τα χιλιάδες χιλιόμετρα εναέριων καλωδίων μεταφοράς ρεύματος που αναγκαστικά θα περνούν μέσα  από τα πιο συμπαγή ελατοδάση της χώρας, θα αυξήσουν κατακόρυφα τον κίνδυνο πυρκαγιών.

Αν πραγματοποιηθεί το εφιαλτικό αυτό σενάριο, οι πυρκαγιές στα υγιέστερα δασικά οικοσυστήματα θα δώσουν το τελειωτικό χτύπημα στους ορεινούς οικότοπους που σύμφωνα με τους επιστήμονες είναι η ασπίδα της χώρας απέναντι στην κλιματική αλλαγή.  Άραγε αυτά τα ανησυχητικά δεδομένα, όπως επίσης και οι καταστροφικές επιπτώσεις τους στην οικονομία και στην ποιότητα ζωής των Ελλήνων, έχουν συνυπολογιστεί;

ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ. ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΗ: οι κερασιές ανθίζουν ξανά! 

“Views Of Greece” travel photojournalism – Discover the real Greece with the experts

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή συνολικά, συμπεριλαμβανομένων των επιμέρους κειμένων ή και των φωτογραφιών χωρίς τη γραπτή άδεια του δημιουργού, σύμφωνα με τον νόμο Ν.2121/1993 και τη διεθνή σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το ν. 100/1975).  Η Πνευματική ιδιοκτησία ανήκει στον δημιουργό και αποκτάται χωρίς καμιά διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της.

 

• έθιμο
• έλατο
• στολισμός
• Χριστούγεννα